Ewolucja kanonu przedstawień antropomorficznych, określanych w rosyjskiej literaturze naukowej jako „kamienne baby”, związana jest z historią Połowców od momentu przekroczenia przez nich Wołgi i szybkiego ich rozprzestrzenienia się na nadczarnomorskich terenach stepowych, aż do najazdu mongolskiego. Świadczy także o środkowoazjatyckich korzeniach zarówno tradycji rzeźbiarskiej jak i kolebki etnicznej tego ludu. Sam termin „baba” wywodzony jest jest od tureckiego słowa oznaczającego przodka, ojca-dziada, od „balbal” - posąg, kamień z napisem lub od perskiego „pahlaban” i uzbeckiego „pałwan” - oznaczającego bohatera-siłacza, przy czym te dwa ostatnie określenia nigdy nie odnosiły się do posągu.
Autorem pierwszej klasyfikacji posągów połowieckich był A. S. Uwarow, który podzielił je na trzy typy: stojące, siedzące/półsiedzące i stelopodobne. Do każdego typu odnosił osobno przedstawienia mężczyzn i kobiet.
Podział ten rozszerzyła S. A. Pletniewa w swej fundamentalnej pracy z 1974 r. Męskie i żeńskie stele uporządkowała od prymitywnych przedstawień do posągów o wysokim poziomie artystycznego wykonania, porównała techniki ich wykonania, surowiec, przedstawione detale oraz zestawiła te cechy z historią europejską Połowców, co pozwoliło na opracowanie chronologii stel.
Typy I i VI (stelokształne, płaskie, wczesne i późne), powiązane ze sobą ze względu na wyżej wymienione cechy, odznaczały się wysokim stopniem podobieństwa do stel, znanych z rejonów górnego dorzecza Irtysza, zajętych do końca X w. przez plemiona Kipczaków i Kimaków. Na tej podstawie obydwa typy datowane były na X - XI w. Występowanie ich na terenie północnego Nadazowiu i wzdłuż dolnego biegu Dońca Siewierskiego mogłoby wskazywać na zajęcie tych terenów przez pierwsze fale koczowników. Typ II (tors przestrzenny, dół steli płaski) stanowi przejście między płaskim wyobrażeniem postaci ludzkiej, a jego przestrzennym ujęciem, charakteryzującym się zaokrągleniem steli. Wraz z typem II pojawia się typ IV (postać siedząca, górna część posągu przestrzenna, dół steli płaski), ukazujący siedzące postacie kobiet i mężczyzn. Obydwa występują na tych samych terenach, co typ I i VI, a także rozprzestrzeniają się na zachód, obejmując górny bieg Dońca Siewierskiego, lewobrzeże Dniepru i Rejon Północnokaukazki. Ekspansja koczowników na te tereny następowała w ciągu XI w. i początkach XII w. Zasięg występowania posągów IV typu obejmował wkrótce wszystkie ziemie, zajęte przez Połowców.
Typ III (posągi przedstawiają postacie stojące, przestrzenne), charakteryzujący się wysokim kunsztem obróbki najczęściej miękkich odmian piaskowca, ukazujący szereg detali związanych z ubiorem, ozdobami i uzbrojeniem oprócz rysów twarzy, odnosił się do najpóźniejszej grupy stel - datowanych na koniec XII - początek XIII w. Spotykany był praktycznie na wszystkich zajętych przez Połowców ziemiach. Równolegle występował typ V (posągi stojące, przestrzenne). W przeciwieństwie do typu III artyści kamieniarze przedstawiali na nich rysy twarzy. Osobliwość, jaką było nieukazywanie detali twarzy, łączona była z wpływami islamu, sięgającymi na tereny nadczarnomorskie w II połowie XII w. Obydwa typy wiążą się okresem największego rozkwitu sztuki kamieniarskiej, kultury i potęgi politycznej Połowców.
Typ VII (stelokształtne, przestrzenne) reprezentowany był przez dość licznie spotykane egzemplarze na Powołżu i niewielką ich ilość, związaną z terenami nadczarnomorskimi . Stele pojawiły się w tym rejonie w XIII w., a ich szybki zanik wiązany był ze zmianą układu sił politycznych - dominacją mongolską.
W 1999 r. K. I. Krasilnikow w oparciu o najnowsze dane zmodyfikował typologię Pletniewej, wydzielając sześć typów wyobrażeń:
- typy I i III pozostały bez zmian,;
- typ II określił jako wczesne słupokształtne, wyobrażające głowę i tors,
- grupa 3 - stele z wizerunkiem twarzy lub głowy ludzkiej, występujące podobnie jak ww grupy;
- typ IV - półsiedzące,
- typ V - siedzące,
- typ VI - słupokształtne, późne,
- nie wydzielił podtypów zarysu sylwetki ani typu VII.
I i II typ wg Krasilnikowa wiązany jest z okresem ekspansji Połowców na tereny nadczarnomorskie w ciągu XI - I połowy XII w. Wraz z koczownikami rozprzestrzeniały się świadectwa wyznawanych kultów, czego wyrazem było m. in. wznoszenie stel. Stąd pierwowzorami wymienionych typów były schematyczne stelokształtne wyobrażenia wojowników, znane z terenów Siedmiorzecza, a datowane na VIII - IX w. Powstanie posągów typu III, IV i V łączone jest z okresem rozkwitu sztuki kamieniarskiej i wypracowaniem kanonu przedstawień. Jako przyczyny braku przedstawiania detali twarzy na posągach typu III wymienia się symboliczne ukazanie na jednym obliczu zbiorowości cech jednego tureckiego przodka wszystkich Połowców, napływ idei związanych z islamem lub trudność techniczne w obróbce materiału. Etap wytwarzania stel powyższych trzech typów trwał od II połowy XII do lat 40-tych XIII w. Typ VI - słupy z cechami antropomorficznymi, charakteryzujące się poza podkreślonymi detalami głowy i torsu daleko posuniętym schematyzmem, świadczyć mogą o regresie sztuki rzeźbiarskiej. Nietypowym zjawiskiem jest pojawienie się znacznej ilości stel, ukazujących cechy obu płci. Mogło to być spowodowane masowością, a co za tym idzie, pośpiechem w ich wytwarzaniu lub być świadectwem dramatycznych prób zwielokrotnienia sił nadprzyrodzonych, zaklinanych w kamiennych wyobrażeniach. Datowany jest na ostatnie dziesięciolecia I połowy XIII w.
Zwyczaj stawiania posągów nasuwał pytanie: jak pozyskiwano surowiec, jaka była technologia jego obróbki, czym go opracowywano i jak transportowano.
Posągi rzeźbiono w kamieniu i drewnie. Do wyrobu kamiennych stel używano zarówno twardych skał wulkanicznego pochodzenia, jak i miękkich, osadowych. Drewniane rzeźbiono w dębinie i sośnie.
Na podstawie badań petroarcheologicznych ustalono kilka miejsc, w których prawdopodobnie wydobywano surowiec. To z kolei doprowadziło do odkrycia kamieniołomów, w których m. in.: znaleziono „porzucone”, niedokończone, często rozbite posągi. Wyszukiwaniem złóż kamienia zajmowali się najprawdopodobniej sami rzemieślnicy - świetnie rozeznani we właściwościach geologicznych poszczególnych odmian skał. Spróbowano zrekonstruować proces wydobycia i obróbki piaskowca, analizując znaleziska z licznych wychodni w obwodzie donieckim. Zapewne podobnie wyglądał cały proces technologiczny w odniesieniu do innych rodzajów kamienia. Po wybraniu złoża przystępowano do wydobywania bloków skalnych, których wielkość zależała od rozmiarów przyszłych posągów (wysokość od 1,6 do 3,5 m). W tym celu wykuwano rowki, w które wpuszczano drewniane lub metalowe kliny (miedziane, brązowe), równocześnie rozmiękczając skałę wodą. Po wydobyciu blok przewożono w pobliże wychodni i tam następowała jego obróbka. Zaznaczano poszczególne części przyszłego posągu, po czym zaczynano wykuwanie i modelowanie wszystkich wypukłych detali (głowa, tors, ręce, nogi, naczynie, występ pod stopy).
Do obróbki posągu służyły takie narzędzia, jak ciosła, dłuta i pilniki wykonywane z miedzi, brązu i żelaza, oraz miedziane, brązowe, ołowiane i żelazne młotki, służące do wykonywania precyzyjnych uderzeń, nie niszczących kamienia. Po wykończeniu detali figura była gładzona i polerowana tak, by nie były widoczne ślady uderzeń. Prawdopodobnie bloki skalne wykuwano na wiosnę. Latem i jesienią rzeźbiono posągi, a zimą (listopad, grudzień) saniami-lawetami, zaprzęgniętymi w konie lub woły transportowano je do miejsc przeznaczenia.
Męskie i żeńskie twarze mają zazwyczaj zarys owalny, z pełnym lub ostrym podbródkiem. Brwi i nos przypominają literę T. Oczy mają soczewkowaty kształt, usta są pełne lub wąskie. Na męskich twarzach widoczne są długie, wąskie wąsy wywinięte do góry lub opadające w dół. Wyżej wymienione cechy interpretowano jako oznaka turecko-mongolskiego pochodzenie portretowanych. Nieliczne wizerunki posiadają cechy europeidalne.
Początkowo na posągach wyobrażano najczęściej mężczyzn-wojowników. Krótko po pojawieniu się Połowców we wschodnich rejonach stepów nadczarnomorskich zaczęto wznosić masowo stele z wizerunkami kobiet.
![[Rozmiar: 44442 bajtów]]()
Wypracowany kanon klasycznego przedstawienia mężczyzny ukazywał go w rynsztunku bojowym. Na głowie nosił hełm (szyszak, hełm typu ruskiego, hełm typu wschodniego) rzadziej czapkę, obszytą futrem lub wzmocnioną blachą. Na torsie z przodu miał zamocowane dwie owalne, wypukłe, często zdobione blachy napierśne. Połączone były systemem rzemieni, przeplecionych przez ramiona i pachy, spięte na plecach kolistym pierścieniem lub sprzączką zoomorficzną. Początkowo sądzono, że miały one zapobiegać przesuwaniu się założonej pod spód kolczugi. Ich funkcją było prawdopodobnie zabezpieczenie górnej partii klatki piersiowej przed trafieniem strzałą. Pancerz stanowił u Połowców rzadkość. Dotychczas znany jest tylko jeden wizerunek wojownika, który na kaftan założony miał napierśnik, naplecznik i naramienniki (pancerz podobny do kirysu). Kolejnym elementem uzbrojenia były szabla i łuk, przytroczone z lewej strony do pasa. Rękojeść szabli często była zdobiona frędzlami. Z prawej strony noszony był zdobiony lub gładki kołczan ze strzałami, zakończonymi romboidalnymi lub dwurogimi grocikami. Na prawym lub lewym boku noszono też pletnię - rodzaj bata, plecionego z rzemieni i umocowanego do pierścienia-uchwytu. Do pasa przypinano także przedmioty codziennego użytku, jak: noże, krzesiwa, grzebienie i różnego kształtu sakiewki. Noże zazwyczaj noszono na prawym boku, zawsze w pochwie. Były najpowszechniej występującą bronią. Znane są wyobrażenia noży bojowych - kindżałów. Krzesiwa występowały rzadko, były kształtu owalnego lub prostokątnego. Noszono je po obu stronach pasa. Wojownicy nosili warkocze: jeden lub trzy, które opuszczali na plecy. Ubiór stanowiła koszula, spodnie, zdobiony obszyciami lub gładki kaftan oraz wysokie buty, które mocowano systemem rzemieni (często zdobionych) i pierścieni do pasa, noszonego na biodrach.
|
|
|
Detale broni i uzbrojenia są charakterystyczne dla posągów męskich typu stojącego, co interpretowane jest jako przedstawienie wojowników-arystokratów, ukazanych w gotowości bojowej. Posągi typu siedzącego zaopatrzone są w sakiewki, ich jedyną bronią są noże, zamiast hełmów noszą czapki. Mają tym samym przedstawiać warstwę bogatych członków społeczności. O ile pierwsza grupa zawdzięczała swoją pozycję i bogactwo wyprawom wojennym, łupom i grabieżom, o tyle druga zdobywała majątek dzięki hodowli, handlowi i ściąganiu podatków. Zapewne istniał podział na dwie grupy arystokracji, pełniącej odmienne, uzupełniające się funkcje. Późne posągi, związane z najazdem mongolskim, przedstawiają wodzów-wojowników, często z kobiecymi piersiami - symbolem siły i nieśmiertelności.
Strój kobiecy, przedstawiony na posągach, składał się z koszuli, bogato zdobionego i obszywanego kaftana, szarawarów i wysokich butów. Znane jest dotychczas jedno wyobrażenie kobiety-wojownika, z hełmem na głowie, napierśnymi blachami, uzbrojonej w szablę i kołczan. Na głowie kobiety nosiły skomplikowany ubiór, składający się z czapeczki i założonej na nią chusty, pod którą chowano włosy splecione w dwa lub cztery warkocze. Chusta opadała na plecy aż na pas. Ubiór głowy był bogato zdobiony naszytymi wstążkami i fragmentami drogich tkanin. Na klasycznych posągach twarz kobiety otaczały tzw. „rogi” - rodzaj ozdób, które dzięki badaniom archeologicznym można było zrekonstruować. Wykonywano je z wojłokowych wałeczków, obszytych kosztownymi tkaninami. Na wałeczki nanizywano metalowe taśmy lub pierścienie, które łączono półszlachetnymi kamieniami. Rogi przymocowywano na różne sposoby do czapeczki. Ozdoba ta przynależała kobietom w wieku od 25 do 35 lat. Kobiety nosiły liczne ozdoby, do których zalicza się kolczyki, zausznice i naszyjniki z metalowych blaszek różnych kształtów i z kamieni półszlachetnych oraz zawieszone na rzemieniu wisiorki i woreczki na amulety, co skrupulatnie przedstawiali artyści-kamieniarze. Najpopularniejszą ozdobą szyi były tzw. grzywny - gładkie i tordowane, noszone pojedynczo, po dwie lub trzy. Noszono także bransolety. Do pasa przytroczone były noże, krzesiwa, sakiewki, grzebienie i zwierciadła różnych typów. Charakterystyczną cechą wizerunku kobiety są obnażone piersi [przypis 1] .
|
|
|
Posągi typu stojącego cechuje bogactwo ozdób i stroju, dokładniejsze wypracowanie detali twarzy i przedstawionych przedmiotów. W analogii do męskich posągów tego typu upatruje się w nich przedstawienia żon arystokracji wojennej. Wizerunki siedzących kobiet mogły wyobrażać żony bogatej warstwy hodowców-kupców. Być może skromniejszy sposób ich przedstawienia wiązał się też z innymi zadaniami, jakie oprócz gospodarzenia majątkiem były im przypisane, a mianowicie obroną dobytku w razie nieobecności mężczyzn.
Wspólnym dla obu płci i dla wszystkich typów posągów przedmiotem jest trzymane w obydwu rękach na podbrzuszu naczynie. Kształt jego bywa garnkowaty, cylindryczny z grubym wylewem, dzbanowaty, kubkowaty i kielichowaty z zaznaczoną nóżką. Jego symbolikę trudno interpretować jednoznacznie. Mogło pełnić funkcję urny, zawierającej symboliczne prochy protoplasty rodu. Mogło być naczyniem ofiarnym z napojem nieśmiertelności, miejscem przechowywania jednej z dusz lub też służyć do napełniania go obiatą.
[1] W przekazach wielu tureckojęzycznych narodów powtarza się motyw bohatera, który po napiciu się „złocistego, gęstego mleka” od kobiety karmiącej - nosicielki siły i nieśmiertelności, stawał się niepokonany i nieujarzmiony. Jeśli napił się mleka wiedźmy - przemieniał się w jej syna. Tym samym „wchodził” do jej rodu i zmuszał ją do udzielania pomocy.
1998 - Святилищa пoлoвeцкого времени с дeрeвянными извaяниями из раскопок Волго-Донской архeoлoгической экспедиции ЛОИА АН CCCP; Дoнскaя Археoлoгия; Нo. 1; Рoстoв нa Дoну; с. 29 - 37.