 |
| Zwierciadło i kolczyki typu połowieckiego (Jasinowataja, rejon starobieszewski, obwód doniecki za Archeologicheski Almanach Nr 7, 1988)* |
Połowcy, jako spadkobiercy tradycji T'u-küe, przekoczowując na stepy nadczarnomorskie przynieśli ze sobą nie tylko bogatą obyczajowość, noszącą wyraźne znamiona obcych wpływów, oddziałujących przez parę setek lat na symboliczną sferę kultury ich protoplastów, ale także odrębną kulturę materialną - wyrazistą i odmienną w porównaniu z pobratymczymi, współczesnymi im Pieczyngami, Tokuz-Oguzami, czy sfederowanymi Czarnymi Kłobukami, tworzącymi istną mieszaniną kulturową pokrewnych sobie plemion, czy wreszcie starszymi, wywodzącymi się z etnosu tureckiego Bułgarami i Węgrami. Ozdoby i części stroju, militaria, przedmioty użytkowe, ceramika, przedstawione na stelach antropomorficznych, mają swoje odniesienie w inwentarzach grobowych, a swoim pochodzeniem sięgają niekiedy odległych stuleci i terytoriów, z których przejęli je przodkowie Połowców.
Z racji specyfiki kanonu przestawień rozwiniętej rzeźby połowieckiej, pewne przedmioty zbytkowne, świadczące o statusie zmarłych, jak i zwykłe, użytkowane na codzień, nie zostały uwzględnione przez rzeźbiarzy. Do takich przedmiotów należą przede wszystkim insygnia władzy, kotły, amfory i duże naczynia (dzbany), wozy, kawałki rozmaitych minerałów i skał oraz monety, które noszono w sakiewkach lub przerabiano na ozdoby.
Do tej kategorii należał także rząd koński. Wraz ze zmarłą lub zmarłym składano do grobu pochówek koński (vide: Obrządek pogrzebowy). Zwierzę ofiarne umieszczano na specjalnie wyodrębnionym stopniu ziemnym powyżej niszy grobowej. Niekiedy składano skórę, czaszkę i kończyny konia, ułożone w porządku anatomicznym. Uprząż znajdowała się także w jamach grobowych, niezawierających pochówku zwierzęcia.
Rozdziały, traktujące o świadectwach bogatej kultury Połowców, powstały na bazie materiałów, zebranych w części katalogowej pracy magisterskiej autora. Katalog utworzono na podstawie danych, zaczerpniętych z literatury naukowej, odnoszącej się do publikowanych do tej pory stanowisk sepulkralnych, związanych z Połowcami.
Do tej kategorii należał także rząd koński. Wraz ze zmarłą lub zmarłym składano do grobu pochówek koński (vide: Obrządek pogrzebowy). Zwierzę ofiarne umieszczano na specjalnie wyodrębnionym stopniu ziemnym powyżej niszy grobowej. Niekiedy składano skórę, czaszkę i kończyny konia, ułożone w porządku anatomicznym. Uprząż znajdowała się także w jamach grobowych, niezawierających pochówku zwierzęcia.
Zasięg występowania wybranych stanowisk obejmował tereny stepowe, od lewobrzeżnego Dniepru na zachodzie (sporadycznie przekraczając tą granicę panowania połowieckiego), półwysep Krym (Ukraina) i prawobrzeże Kubania od południa (Region Północnokaukazki Rosji), prawobrzeże środkowego i dolnego Donu (sięgając daleko w strefę lasostepu) od północy po Wyżynę Nadwołżańską wzdłuż biegu prawobrzeżnej Wołgi od wschodu.
Stanowiska datowane były na II połowę XI - XV wiek. Obejmowały okres ekspansji koczowników na tereny stepów nadczarnomorskich, ustabilizowanie terytorialne ord połowieckich oraz sytuację po najeździe mongolskim.
Badacze rosyjscy i ukraińscy szacują liczbę do tej pory przebadanych pochówków na około 1500, określając je nieprecyzyjnie jako późnokoczownicze, co znacznie utrudnia określenie rzeczywistej liczby stanowisk grobowych, przypisywanych Połowcom. Poziom publikacji nie zawsze pozwala na identyfikację przynależności kulturowej zmarłego, zwłaszcza, gdy ogranicza się do formy krótkiego sprawozdania i nie ma kontynuacji w formie rozwiniętego artykułu czy monografii. Niekiedy trudno o pełną rekonstrukcję inwentarzy. Często autorzy jedynie wzmiankują o znaleziskach, wiązanych ogólnie z późnymi koczownikami. Materiał bywa rozproszony w kilku placówkach naukowo-badawczych, niekiedy jest niedostępny dla badacza.
Przedstawiony w poniższych rozdziałach materiał, zarysowujący obraz kultury materialnej Połowców, należy do kategorii znalezisk, pochodzących przede wszystkim z bogato wyposażonych pochówków arystokracji rodowej lub dobrze zachowanych i opublikowanych stanowisk, na których zachował się uboższy wariant wyposażenia grobowego. Stanowiska, które zostały obrabowane, zniszczone lub źle zachowane do czasów ich odkrycia zostały także wzięte pod uwagę, jakkolwiek w publikacjach zazwyczaj wzmiankowano o znaleziskach zachowanych przedmiotów, bez ich szczegółowego opisu. Nie daje to oczywiście obiektywnego obrazu świata materialnego Połowców. Rysuje się rzeczywistość, „widziana” z perspektywy zamożnych, najwyżej stojących w hierarchii społecznej jej członków. W toku dalszych badań i odkryć ta wizja może ulec rozszerzeniu i pozwolić na rekonstrukcję codzienności koczowników, przybliżając obraz życia niżej stojących w hierarchii społecznej jej członków.
* wszystkie zdjęcia i rysunki inwentarzy ze stan. Jasinowataja zamieszczone dzięki uprzejmej zgodzie autorki badań, pani Olgi Jakowlewnej Priwałowej