Koczownicy.pl
Ludy Europy Wschodniej
Strój codzienny i paradny
STRÓJ KOBIECY

Wariant paradny ubioru kobiety połowieckiej stanowiły: strój głowy, składający się z czapeczki, „rogów”, chusty i kapelusza, koszula, kaftan wierzchni, zdobiony bogatą ornamentyką i obszywany paciorkami i blaszkami, szarawary oraz wysokie buty. Pas ciasno owijał kibić, a obok ozdobnej i magicznej pełnił też funkcję użytkową - mocowano do niego mieszki oraz przedmioty codziennego użytku. Codzienny strój zapewne różnił się nieco uboższą wersją nakrycia głowy i kaftana. Strój do jazdy konnej składał się z szarawarów, koszuli, krótkiego kaftana i wysokich butów, mocowanych rzemieniami podwiązek do pasa.




Przybranie głowy

Strój głowy i jego detale są doskonale widoczne na połowieckich rzeźbach statuarycznych. Przybranie głowy połowieckich kobiet wyróżnia niezwykłe bogactwo i skomplikowanie. Składało się ono z czapeczki, chusty i kapelusza. Pod chustą chowano włosy splecione w warkocze. Rogi chusty opadały na plecy, aż na pas. Ubiór głowy był bogato zdobiony różnego typu aplikacjami.

Na stelach nie widać wszystkich detali czapeczek. Były one zaznaczane w formie nasuniętych na głowę gładkich, ściśle przylegające czepków, niekiedy wyciętych na skroniach w ząbki.

0135 Donieck 2007-8
Kapelusz z wysokim dnem i rogi (detal)   

Najczęściej ukazywany typ kapelusza miał wysokie dno i szerokie pięciokątne rondo. Kapelusz zakładano na bogato zdobioną chustę. Zróżnicowanie form tego nakrycia głowy doskonale przedstawiono na posągach, inne jego warianty to m.in.: kapelusz z szerokim rondem i przysadzistym dnem, kapelusz z rondem mocno wywiniętym z tyłu głowy, zdobionym obszyciem i stożkowatym czworobocznym wysokim dnem, kapelusz z wysokim dnem, „zlewającym” się z rondem, kapelusz z wyodrębnionym dnem i rondem, tworzącym trójkąt nad czołem lub odmiana ostatniego typu kapelusza, gdzie rondo było stosunkowo wąskie, „zwisając” nad czołem. Rondo mogło być zdobione z przodu dodatkowo naszywką np.: w kształcie „rożków”, obejmujących dno kapelusza. Na jednym z posągów głowa kobiety przybrana była w chustę, opadającą na plecy, a umocowaną nad rombowatym kapelusikiem-kołpaczkiem. Innymi rodzajami kapeluszy, znanymi ze stel były odmiany małego, płaskiego kapelusza typu toczek.

Chusty na posągach wyobrażano w formie owalnych, trójkątnych, lub mających kształt „ogona jaskółki” fragmentów materiału, opadającego znad lub spod nakryć głowy na plecy. Niekiedy były one dodatkowo obszyte lamówkami, albo zdobione frędzlami lub kokardami.

0114 Donieck 2007-8
Chusta opadająca na plecy   
- widoczne obszycia lamówką (detal)   

Chusty mocowano do kapeluszy, lub włosów przy pomocy kwadratowych, albo rombowatych zapinek, jak to wyraźnie przedstawiono na rzeźbach. Mogły to być także aplikacje, mocujące chusty przy pomocy sznureczków z frędzelkami, lub wstążek, co też uwieczniono na stelach. Nie można wykluczyć, że te rombowate ozdoby w sposób bardzo schematyczny imitowały zapinki w kształcie nożyc-amuletów. Znane jest takie wyobrażenie zapinki na posągu. Azjatyccy Turcy wierzyli, że żeńska bogini Umai chroniła kobiety przed złymi duchami przy pomocy ostrych przedmiotów: nożyc, noży, strzał i wszelkich ostrzy. Głowę zdobiono także wstążkami, często haftowanymi w ukośne kreseczki, zygzaki, znaki „X”, owijając nimi skronie. Niekiedy czoło otaczały opaski

Wśród inwentarzy grobowych, odkrytych wraz z pochówkami kobiet, a odnoszących się do stroju głowy wymienić można czapeczki skórzane lub uszyte z materiału, najczęściej wyszywanego jedwabiu. Znany jest egzemplarz uszyty z ciemnoniebieskiego brokatu, zdobionego motywem rombów. Najbogatsze i najlepiej zachowane tego typu nakrycie głowy odkryto na stan. Filatowka. W tym przypadku parciany materiał obszyto złotą nicią, a tył czapeczki - brązowymi pozłacanymi blaszkami. Mocowano do nich typowo połowiecką ozdobę kobiecą - „rogi”, a także tkaniny i aplikacje „rogów”. Czapeczki rzadko zdobiono naszywkami blaszanymi. Wśród tego typu znalezisk wymienić można: srebrne plakietki, rozetki z brązu, srebrne koniczynki, odkryte w okolicach głów zmarłych.

W odkrytym do tej pory materiale archeologicznym kapelusze i chusty nie zachowały się lub zachowały w bardzo szczątkowym stanie. Na podstawie fragmentów znalezionych tkanin wiadomo, że chusty szyto z kolorowego jedwabiu, a kapelusze wytwarzano z filcu. Kształt kapeluszy można zrekonstruować w oparciu o ich przedstawienia na posągach. Interesujące mogą być badania porównawcze współcześnie użytkowanych podobnych nakryć głowy np.: u Kazachów.

Warkocze noszono w pokrowczykach uszytych z materiału. W pochówkach odnajdywano także pokrowce, sporządzone ze zrolowanej kory brzozowej. Brzoza była jednym ze świętych drzew w tradycji wielu plemion T'u-küe. Kora brzozowa ma ponadto właściwości bakteriobójcze. W medycynie ludowej stosowano ją przeciwko kleszczom, insektom, świerzbowi, egzemom i grzybicom skóry. Całkiem prawdopodobne jest, że wśród Połowców używano jej także z wyszczególnionych wyżej względów praktycznych.

Niekiedy w pochówkach odnajdywano druciki, wykonane z brązu, które być może były pozostałością aplikacji, mocujących chustę do czapeczki.




Odzież spodnia i wierzchnia

Strój kobiecy składał się z koszuli, bogato zdobionego i obszywanego kaftana wierzchniego, szarawarów i wysokich butów. Istotnym elementem był pas, przy którym noszono różne przedmioty, przydatne na codzień.

[Rozmiar: 24198 bajtów]
Bordiura u poł kobiecego kaftana   

Sakiewki, najczęściej trapezowate, ale także prostokątne, kwadratowe, trójkątne, okrągłe, w kształcie odwróconego serca rzeźbiono z prawej lub lewej strony kamiennych posągów. Niekiedy przedstawiano po dwa woreczki lub ich większą ilość.

Na stelach antropomorficznych najczęściej przedstawianym elementem ubioru był długi, sięgający kolan kaftan, obszyty bordiurami na krawędziach poł, na rękawach na wysokości łokcia, rzadziej na nadgarstkach i kołnierzu. Poły kaftana bywały fantazyjnie wykrojone. Lamówki zdobione były zygzakami, kreseczkami, znakami „X”, motywami esowatymi, ząbkami, kratką. Bordiury były również przedstawiane na posągach w formie gładkich pasm, odzwierciedlających barwne obszycia w rzeczywistych strojach. Spod kaftana widoczne były niekiedy rękawy obszytej lamówką koszuli. Istnieją posągi z wyobrażeniami kobiet, przewiązanych w pasie chustą, zdobioną np.: frędzlami.

Pas często na stelach żeńskich pozostawał niewidoczny, a jego istnienie sygnalizują podwieszone przedmioty codziennego użytku, noszone przez Połowczanki.

Podczas badań stanowisk sepulkralnych natrafiano na pozostałości ubioru, zachowane w lepszym, lub gorszym stanie. Bardzo rzadko spotykane były fragmenty tkanin, z których szyto wierzchnią i spodnią odzież. Zazwyczaj zachowały się kawałki brokatu lub jedwabiu, z których szyto paradne kaftany oraz detale rękawów kaftanów lub koszul obszywane srebrną nicią i paciorkami.

0113 Donieck 2007-8
Wysokie buty jeździeckie   
- widoczne zdobienia cholew (detal)   

Pasy wykonywano ze skóry lub kilku zszytych warstw jedwabiu. Zazwyczaj w jamach grobowych odkrywane były metalowe części pasa z zachowanymi fragmentami skóry lub materiału.




Obuwie

Kolejnym elementem stroju kobiecego, znanym z posągów były buty z sięgającymi kolan cholewami. Buty jeździeckie mocowano rzemieniami podwiązek do pasa. Noszące je kobiety ubrane były w krótsze kaftany, lub w koszule i szarawary.

Dzięki znaleziskom archeologicznym wiadomo, z czego wykonywano obuwie. Buty wytwarzano ze skór lub kory brzozowej, obciągniętej jedwabiem i skórą, obszywaną blaszkami. Wysokie buty jeździeckie podtrzymywane były przy pomocy systemu rzemiennych podwiązek, przymocowanych do pasa, których skórzane lub metalowe części zachowały się w pochówkach.





STRÓJ MĘSKI

Ubiór paradny Połowcy stanowiła koszula, spodnie, szyty z drogiej tkaniny, zdobiony haftami i blaszkami kaftan oraz wysokie buty, często z metalowymi ochraniaczami na kolana. Wysokie buty mocowano systemem rzemieni i pierścieni do pasa, noszonego na biodrach. Strój codzienny i jeździecki składał się z podobnego zestawu odzieży.

0097 Donieck 2007-8
Hełm obręczowy - widoczne zdobienia   
otoku oraz utrefione włosy wojownika (detal)   



Okrycie głowy

Na posągach antropomorficznych nie wszyscy mężczyźni przedstawieni byli w hełmach (vide: Militaria). Niekiedy była to czapka, wzmocniona blachami lub czapka, podbita futrem lub tkaniną na otoku.

W materiale archeologicznym po nakryciach głowy innych niż hełmy nie pozostało praktycznie żadnych śladów. Nieliczne znaleziska potwierdziły, że noszono czapki, podbite futrem i okute blachami. W jednym z pochówków znaleziono czapkę, zszytą z kilku warstw tkanin, obszytą żelaznymi blaszkami, wieńczoną szyszem. Podobne nakrycie głowy, o charakterze paradnym, wykonane ze skóry obszytej czarnym karakułem, zakończonej szyszem, znaleziono w grobie wielmoży połowieckiego. Z kolejnego grobu pochodziła skórzana czapka zdobiona złotą folią.




Strój spodni i wierzchni

Kaftan męski, podobnie jak kobiecy, sięgał kolan. Kołnierz, rękawy na całej długości, mankiety oraz brzegi obszywano gładkimi lub zdobionymi bordiurami. Motywy zdobnicze na lamówkach były bardzo podobne do znanych ze stel kobiecych. Do najczęściej przedstawianych należały: zygzaki, różne kombinacje kreseczek, znaków „X”, ząbkówi kratek. Rzadziej motywem zdobniczym były romby. Popularny element wykończenia kaftanów męskich stanowiły bordiury, ukazane w formie gładkich pasm, odwzorowujących różnokolorowe wstążki bez haftów. Zdarzały się także kaftany, w których poły i rękawy zdobiono kombinacjami motywów, np.: kreseczkami, ornamentem w formie odwróconych znaków „V” i gładkimi lamówkami. Znany jest egzemplarz posągu, na którym wojownik odziany był w pięknie obszyty kaftan: bordiury zdobiły poły, mankiety oraz wysoki kołnierz, a haftowane były praktycznie we wszystkie kombinacje ornamentów.

0095 Donieck 2007-8
Paradny męski kaftan   

Kołnierz kaftana bywał wyprofilowany na różne sposoby: luźno przylegał do szyi, sztywno ją otaczał, niekiedy był mocno wykrojony. Zdobiły go zazwyczaj gładkie lamówki, rzadziej upiększane motywami kreseczek, kratką i ząbkami. Niekiedy rękawy kaftana sięgały łokci i widać spod niego koszulę, obszytą lamówką. Czasem na stelach widoczne są troczki, które służyły do wiązania kołnierza pod szyją. Niekiedy na kaftanach wyszywano bardziej skomplikowane wzory, np.: arkady na tylnej części poł. Przypuszcza się, że takie odmienne detale, zdobiące części stroju, mogły wskazywać na przynależność do poszczególnych rodów, wchodzących w skład związków połowieckich.

Niektórzy mężczyźni nosili dwa paradne kaftany: spodni - dłuższy, gładki i wierzchni, bogato zdobiony.

Szarawary bywały gładkie lub zdobione lamówkami.

Pas opasywał tors męski poniżej talii - opadał na biodra. Troczono do niego broń oraz przedmioty osobistego użytku i sakwy. Pas obok użytkowej i ozdobnej pełnił także rolę magiczną - krył jedną z dusz ludzkich.

Po paradnych kaftanach w pochówkach pozostały fragmenty materiałów, zazwyczaj brokatu lub haftowanego jedwabiu. Często łączono jedwab różnych kolorów. Kaftan - jak domniemywano, analizując przedstawienie stroju i militariów na posągach - noszono prawdopodobnie na kolczudze (vide: Militaria). Dwa paradne, jedwabne kaftany, wyszywane złotem i srebrem w roślinne, zoomorficzne i geometryczne ornamenty, obszyte metalowymi aplikacjami i perłami stanowiły wyposażenie pochówku wysokiego rangą arystokraty połowieckiego ze stan. Zamożnoje. Zachował się barwiony na malinowo jedwab, co daje tylko niewielkie wyobrażenie o niezwykłym bogactwie kolorów strojów Połowców. Upodobanie do barw potwierdziły inne znaleziska, m.in.: zachowane fragmenty kaftana z kolejnego pochówku mężczyzny o wysokiej pozycji społecznej. Kaftan uszyto z żółtego jedwabiu, haftowanego srebrną i złotą nicią, z naszywanymi brokatowymi medalionami. Kaftany zapinano używając brązowych guzów, kościanych klamerek i sprzączek, często zdobionych, a także haczyków i troków. Naszywano także brzękadła, wykonane z brązu lub srebra.

Z pochówku bogatego wojownika zachowała się koszula z cienkiego purpurowego jedwabiu oraz brązowe szarawary z wykończeniami z safianowej skóry. Jedwabne koszule obszyte złotymi blaszkami stanowiły wyposażenie grobu chana ze stan. Zamożnoje.




Obuwie
[Rozmiar: 24198 bajtów]
Wysokie buty jeździeckie   

Buty sięgały kolan, często połowy ud. Odwzorowano to wyraźnie na wielu rzeźbach.Cholewy zdobiono wytłaczaniem. Buty mocowano systemem rzemieni i sprzączek z przodu do pasa. Rzemienie podwiązek oraz owalne sprzączki widoczne są bardzo wyraźnie na wielu stelach. Na rzemieniach wytłaczano ornamenty, okuwano je blaszkami.

Buty męskie zazwyczaj wytwarzano z wyprawionej skóry, np.: z grubego czarnego safianu. W pochówkach zachowały się ich fragmenty. Często naszywano na cholewy szklane paciorki i blaszki. Rzemienie podwiązek, wytwarzane ze skóry oraz metalowe elementy mocujące zachowały się także w pochówkach wojowników.



Maska

Do bardzo rzadkich znalezisk grobowych zaliczyć można skórzaną, nabijaną miedzianymi blaszkami maskę, o której nadmieniono w rozdziale: Ozdoby. Mogła to być maska pośmiertna, paradna lub magiczna. Do dziś znaleziono siedem masek, złożonych w pochówkach, wiązanych z Czarnymi Kłobukami i datowanych na okres przedmongolski. Mogły one pełnić funkcję ochronną.

Maski stanowiły jeden z atrybutów szamanów, a ich tradycja sięgała epoki brązu. Znane są ryty naskalne, wiązane z kulturą okuniewską oraz maski pogrzebowe z kurhanów tagarskich z Kotliny Minusińskiej. Maski, odstraszające złe duchy, znane były z tureckich zespołów grobowych Köl-Tegina i Tonjukuka (VIII w. n.e.).





Bibliografia:


Gołębiowska-Tobiasz A.
2004 - „Inwentarze grobowe a stele antropomorficzne u Połowców”, Katalog - tamże dalsze źródła. Praca magisterska nr 339, przechowywana w IAUJ.