Paulina jest absolwentką Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tematem jej pracy magisterskiej była próba rekonstrukcji stroju kobiecego i męskiego, dokonanego na podstawie znalezisk z cmentarzysk rejonu Górnego Śląska i zachodniej Małopolski („Rekonstrukcja stroju ludności grupy górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej z końca epoki brązu i z wczesnej epoki żelaza”). Jej zainteresowania związane są z rekonstrukcją strojów pradziejowych i historią mody nowożytnej. W wolnych chwilach doskonali swój warsztat fotografiki i podróżuje.
Poniższy artykuł stanowi fragment jednego z rozdziałów pracy magisterskiej (2005) i traktuje o znaleziskach metalowych elementach pasów z terenu Polski na przełomie epoki brązu i wczesnej epoki żelaza.
Wczesna epoka żelaza - okres halsztacki (ok. 700 - 400 p.n.e.) to w Europie czas rozwoju i dominacji halsztackiego kręgu kulturowego, który łączy w sobie tradycje kultury pól popielnicowych, elementy kimmeryjskie i wpływy z terenu Grecji i Italii. Ten szeroko pojęty krąg swoim zasięgiem objął tereny od środkowej i wschodniej Francji, poprzez kraje alpejskie, tereny dorzecza górnego i środkowego Dunaju, sięgając do Adriatyku.
Na terenie ziem polskich w starszej fazie okresu halsztackiego (Ha C: 700 - 550 p.n.e.) swój rozkwit przeżywa grupa śląska kultury łużyckiej, gdzie oddziaływania z kręgu halsztackiego są najsilniejsze (duża ilość importów, rozwój metalurgii żelaznej, wpływy w wytwórczości ceramicznej). Nieco mniejszy wpływ jest widoczny w grupie górnośląsko-małopolskiej. Natomiast w młodszej fazie (Ha D: 550 - 400 p.n.e.) grupa śląska ulega znacznemu osłabieniu, a lepiej zaczynają prosperować grupy z terenu Wielkopolski, gdzie wpływy halsztackie są również dobrze widoczne.
Spośród całego garnituru ozdób i części stroju ludności kultury łużyckiej najrzadszym elementem są części pasa. Pojawiły się one właśnie pod wpływem halsztackim i najwięcej tego typu znalezisk pochodzi ze Śląska i Wielkopolski. Zabytki te znane są z cmentarzysk, skarbów, jest też kilka znalezisk luźnych.
Pod względem konstrukcji za M. Gedlem można wyróżnić następujące typy klamer:
- typ 1: klamry wykonane z drutu brązowego lub żelaznego,
- typ 2: klamry z blaszki żelaznej,
- typ 3: klamry z blaszki brązowej lub żelaznej z nitem,
- typ 4: klamry z blaszki brązowej lub żelaznej z ,,poprzeczką”.
Do typu 1 zaliczyć należy okazy z Gorszewic, pow. szamotulski, Świbia, pow. gliwicki (dwa okazy), Kwiatkowa, pow. turecki, Kietrza, pow. głubczycki (dwa, być może trzy okazy) i Nadziejewa, pow. człuchowski. Najbardziej reprezentatywnym przykładem klamer typu 1 jest klamra z grobu nr 3 z cmentarzyska w Gorszewicach. Jest wykonana z podwójnie złożonego, cienkiego drutu brązowego o jednym końcu rozwidlonym, drugim haczykowato zgiętym. Końce drutu posiadają kulkowate zgrubienia (wymiary: długość 5,5 cm, szerokość rozwidlenia 6 cm). Jest to niewątpliwie import z terenu Italii. Można go datować na starszą fazę okresu halsztackiego (Ha C). Analogiczna klamra pochodzi na przykład z cmentarzyska w Este. Funkcje klamer mogły pełnić również haczykowato zagięte druciki z grobów nr 24 i 33 z tego samego cmentarzyska. Na cmentarzysku w Kietrzu, w grobie nr 417 znaleziono brązową klamrę podobną do znaleziska z Gorszewic, ale o końcach bardziej łukowato odgiętych i bez zgrubień. Z grobu nr 395 pochodzi klamra wykonana ze sztabki żelaznej o przekroju czworobocznym. Najprawdopodobniej w tym samym grobie znajdował się analogiczny egzemplarz. W Świbiu, w grobie nr 564 znaleziono klamrę wykonaną z okrągłego pręta żelaznego. Żelazna klamra pochodzi również z grobu nr 193, chociaż przez samą autorkę opracowań przedmiot ten jest interpretowany jako okucie, nieokreślony przedmiot żelazny, bądź właśnie jako klamra. Nieco inną konstrukcje posiada brązowa klamra z Nadziejewa, której końce rozwidlenia zwinięte są ślimacznicowato (długość klamry 7 cm). Ten zabytek również należy uznać za import z Italii. Prawdopodobnie okaz podobny do gorszewickiego znaleziono w Kwiatkowie, ale brak jest bliższych danych zarówno o bliższym wyglądzie zabytku, jak i miejscu i kontekście znaleziska. Ogólnie klamry te można datować na starszą fazę okresu halsztackiego (Ha C).
Typ 2 to klamry z żelaznej, nie zdobionej blaszki o soczewkowatym bądź romboidalnym kształcie z końcami zagiętymi haczykowato. Pochodzą wyłącznie z cmentarzysk w Opolu-Groszowicach, Cieszkowie, pow. milicki (dwa egzemplarze), Nadziejewie, pow. człuchowski, Starych Karmonkach, pow. oleski, Dąbrowie, pow. wieluński, Ziemięcicach, pow. tarnogórski, Krościnie Wielkiej, pow. trzebnicki, Trzcinicy Małej, pow. kępiński, Ochli pow. zielonogórski, Wołowie, woj. dolnośląskie i Sarbii, pow. krośnieński. Klamra z grobu nr 99 z cmentarzyska z Opola-Groszowice ma w przybliżeniu romboidalny kształt (długość klamry 8,5 cm). W grobie nr 106 w Cieszkowie znaleziono silnie zniszczoną klamrę soczewkowatą, natomiast soczewkowata klamra z grobu nr 75 z tego samego cmentarzyska posiadała trzy asymetrycznie umieszczone nity, które być może służyły do mocowania okładziny z materiału organicznego. Soczewkowaty kształt posiadają również klamry z Nadziejewa (długość około 9 cm, szerokość maksymalna około 4 cm), Krościny Wielkiej (grób nr 6), Ochli (grób nr 5), Trzcinicy Małej, Wołowa (grób nr 1-4). Bardziej wydłużone klamry pochodzą ze Starych Karmonek, Dąbrowy i Sarbii. Klamra z Ziemięcic (z grobu nr 32) jest w przybliżeniu romboidalna (wymiary: długość 8 cm, szerokość 3 cm). O klamrze z Ziemnic Wielkich, pow. opolski wiadomo, że miała haczykowate zaczepy, więc teoretycznie też można zaliczyć ją do tego typu. Zapewne do typu 2 mogła należeć jedna z klamer z Bystrzycy, pow. oławski (brak precyzyjnego opisu). Generalnie ten typ klamer można datować na Ha C, jedynie egzemplarze z Krościny Wielkiej, Sarbii i ewentualnie Dąbrowy na Ha D. Klamry o podobnej konstrukcji są znane między innymi z terenu kultury południowo-wschodnio-halsztackiej.
Kolejny typ - 3 to klamry z blaszki żelaznej lub brązowej (o różnych kształtach) o jednym końcu zaopatrzonym w nit, drugim zgiętym haczykowato. Do tego typu można zaliczyć klamry z Branic, pow. głubczycki (znalezisko luźne), Pyszkowa, pow. sieradzki (skarb), Nadziejewa, pow. człuchowski (cmentarzysko) i Lubiatowa, pow. śremski (cmentarzysko). Brązowa klamra z Branic ma formę romboidalnej płytki. Jest zdobiona ornamentem rytym (kółka, punkty). Klamra z Nadziejewa jest wykonana z blaszki brązowej o wydłużonym kształcie i ozdobiona ornamentem krzyżujących się linii (długość około 6 cm, szerokość maksymalna około 2 cm). Okaz z Lubiatowa jest wykonany z blaszki żelaznej o romboidalnym kształcie, zdobionej wzdłuż krawędzi rzędem punktów (długość około 11 cm, szerokość maksymalna około 3 cm). Żelazna klamra z Pyszkowa ma również kształt romboidalny. Przez Kostrzewskiego klamry te są datowane na Ha D.
Typ 4 to klamry z jednym końcem haczykowato zagiętym, a drugim z poprzeczką. Można wśród nich wyróżnić jeszcze podtypy: a - z poprzeczką prostą, b - z poprzeczką o zagiętych końcach, c - klamry z rozdwojonym końcem. Do podtypu a można zaliczyć klamry z Łan Małych, pow. zawierciański, Ligoty Samborowej, pow. strzelecki i Świbia, pow. gliwicki; do podtypu b - klamry z Bystrzycy, pow. oławski i Lubiatowa, pow. śremski; do podtypu c - klamrę z Trzebnika pow. dzierżoniowski. Ogólnie do typu 4 można zaliczyć jeszcze egzemplarz z Czekanowa, pow. ostrowski. Wszystkie wyżej wymienione klamry znaleziono na cmentarzyskach. Brązowa klamra z Łan Małych ma wydłużony, romboidalny kształt, dodatkowo jest zdobiona ornamentem koncentrycznych kół i dość wąską poprzeczkę (długość około 12 cm, szerokość poprzeczki 5 cm). Wykonana z podłużnej blaszki brązowej klamra z grobu nr 18 z Ligoty Samborowej ma poprzeczkę w postaci zwiniętej rurki. Blaszka zdobiona jest rytymi zygzakami(długość 7,9 cm, szerokość poprzeczki 4,4 cm). Żelazny egzemplarz z grobu nr 426 ze Świbia nie jest zdobiony. Wykonana z żelaznej blaszki klamra z Bystrzycy (grób nr 7) ma romboidalny kształt, jeden koniec jest zagięty haczykowato, drugi rozwidlony tworzy poprzeczkę o zagiętych końcach. Okaz z Lubatowa, również żelazny,jest w przybliżeniu soczewkowaty, natomiast poprzeczka jest w postaci przynitowanej blaszki o zagiętych końcach. Egzemplarz z Trzebnika ma poprzeczkę taką jak klamra z Bystrzycy, ale bez zagiętych końców. Klamry z poprzeczką były bardzo popularne w środowisku halsztackim. Przykładowo klamry analogiczne do okazu z Trzebnika znaleziono na cmentarzysku w Hallstatt. J. Kostrzewski uważa, że klamry należące do podtypu b są miejscowym (łużyckim) wyrobem. Klamry typu 4 można datować na przełom Ha C i Ha D. Klamry mocowane były do rzemienia lub tkaniny za pomocą poprzeczek, nitów lub zagiętych końców.
W grobie nr 432 w Świbiu znaleziono przedmiot brązowy określany przez H. Wojciechowską jako klamra: dwa pierścienie połączone blaszkowatym łącznikiem. Być może przedmiot ten stanowił część pasa. Z cmentarzyska w Ziemięcicach (grób nr 21) pochodzi klamra żelazna. Składa się ona z dwóch przynitowanych do siebie blaszek: jednej w postaci paska, drugiej romboidalnej (długość całości 15,5 cm). W Białej, pow. prudnicki również znaleziono klamrę, ale brak jest danych o jej wyglądzie. Do unikatowych znalezisk należy brązowa klamra ze skarbu z Zalesia, pow. nakielski. Składa się ona z trzech płytek: czworokątnej (środkowej) i dwóch trójkątnych (bocznych) ozdobionych ornamentem w postaci koncentrycznych kół. Płytki połączone są ze sobą kółeczkami z cienkiego drutu brązowego. Również za pomocą kółeczek dołączona jest masywna klamra zakończona trzema guzami. Dodatkową ozdobą jest szereg przymocowanych kółeczek brązowych. Całkowita długość zabytku wynosi 28,7 cm. Jest to przypuszczalnie import ze strefy wschodnio - alpejskiej. Można go datować najprawdopodobniej na Ha D. Ciekawym znaleziskiem jest pas z Niezgody, pow. milicki. W grobie nr 114 znaleziono zaciśnięty wokół popielnicy pas skórzany. Jego pierwotna długość najprawdopodobniej wynosiła 76 cm. Zachowane fragmenty skóry miały szerokość około 4,5 cm. Skóra ponacinana była wzdłuż co 5 mm, a w powstałe nacięcia włożono małe blaszki brązowe, jedna koło drugiej, prawdopodobnie na całym obwodzie pasa. Oprócz tego pas był zakończony klamrą z blachy brązowe o końcach zagiętych haczykowato, o mniej więcej soczewkowatym kształcie (wymiary: długość 4,2 cm, szerokość maksymalna 2,4 cm). Klamra zdobiona była ornamentem nacinanych kresek i koncentrycznych kółek. Ostatnią część pasa stanowiło zamknięte kółeczko z drutu brązowego o czworokątnym przekroju, które przymocowane było do drugiego końca rzemienia. Podobny skórzany pas znaleziono w Świbiu w grobie nr 129. Tak samo zamocowano blaszki brązowe, ale pas był dodatkowo przetykany nicią lnianą (?).
Najmniej liczną kategorią zabytków związanych ze zdobieniem pasa są metalowe okucia. Z Dzieraw, pow. kolski pochodzi okucie w kształcie trójkątnej blaszki brązowej o jednym końcu w postaci stylizowanej główki ptaka i haczykowato zgiętym. Szerszy koniec jest zaopatrzony w dwa otwory z nitami. Brak jest jednak danych co do kontekstu znaleziska. Zabytek można ogólnie datować na okres halsztacki. Ma on analogie w strefie wschodnio - alpejskiej. W Lasowicach Małych, pow. kluczborski znaleziono brązową płytkę ozdobioną punktami - najprawdopodobniej jest to okucie pasa. Dokładny wygląd nie jest znany. W grobie nr 107 z Opola-Groszowic znaleziono brązowe okucie w postaci dwóch prostokątnych blaszek połączonych ze sobą nitem. Koniec jednej blaszki ma kształt półkolisty z małym haczykiem, natomiast druga blaszka ma trzy otwory na nity. Okucie to jest analogiczne do okuć typu Magdalenenberg, spotykanych głównie w na terenie Badenii-Wirtembergii. Jako okucie można interpretować przedmiot z prostokątnej blaszki żelaznej z Dąbrowy, pow. wieluński, choć Z.Durczewski uznaje go za klamrę.
Niewielka ilość metalowych części nie świadczy jednak o tym, że ludność kultury łużyckiej nie używała pasów. Pośrednio o ich istnieniu świadczyć mogą znaleziska ze szkieletowych grobów grupy górnośląsko-małopolskiej. W grobie nr 16 na cmentarzysku w Czętochowie-Rakowie (grób męski), nr 25 w Gliwicach Łabędach-Przyszówce (grób męski) i nr 18 w Orzechu, pow. tarnogórski (grób dorosłego osobnika o nieokreślonej płci) w okolicy miednic zmarłych znaleziono noże, które mogły być pierwotnie przytroczone do pasa. W tym samym grobie z Orzecha znaleziono również guziczek, który też mógł stanowić ozdobę pasa. Innym ciekawym grobem jest grób nr 12 z Częstochowy-Rakowa, gdzie na lewym talerzu biodrowym zmarłej znaleziono paciorki brązowe typu ,,salta leone” i kółko brązowe. Przedmioty te mogły znajdować się w sakiewce przymocowanej do paska lub były do niego przyszyte. Istnienie pasów wykonanych ze skóry jest poświadczone przez wspomniane już znaleziska ze Świbia i Niezgody. Pasy mogły być również uszyte z tkaniny lub specjalnie tkane lub plecione. Tego typu paski są znane ze Skandynawii zarówno z wczesnej epoki brązu, jak i epoki żelaza. Oczywiście funkcje paska mógł pełnić po prostu sznurek.
Osobną kwestią jest rozpatrzenie, czy pasy z metalowymi klamrami były w kulturze łużyckiej charakterystyczne dla stroju kobiecego czy męskiego. Według J. Kostrzewskiego pas z metalowymi częściami był częścią stroju kobiecego. Jednak nie można z całą pewnością potwierdzić tej tezy. Duży problem stanowi zarówno mała ilość samych zabytków jak i niewielka ilość analiz antropologicznych. W grobie nr 106 z Cieszkowa pochowana była kobieta, natomiast grób nr 75 z tego samego cmentarzyska to pochówek podwójny: kobiecy i męski. Jeżeli założyć, że w grupie górnośląsko-małopolskiej groby męskie wyposażano w broń i narzędzia, to groby nr 129, 193, 426 i 564 ze Świbia to pochówki mężczyzn. Grób nr 1 z Sarbii (grupa białowicka) był wyposażony w trzy grociki żelazne i fragment żelaznego noża - można więc prawdopodobnie uznać go za pochówek męski. W grobie nr 21 z Ziemięcic klamrze towarzyszyły miseczkowate guziczki - części diademu. Diademy w grupie górnośląsko-małopolskiej pochodzą w większości z grobów kobiecych, więc ten pochówek należałoby uznać za kobiecy. W grobie nr 107 w Opolu-Groszowicach okuciu towarzyszył nóż. Na terenie Badenii-Wirtembergii tego typu okucia nie znajdowano razem z narzędziami, ani bronią. Znajdowano je w grobach, które można uznać za kobiece. Przypuszczalnie mogła nastąpić sytuacja, jak w późniejszej kulturze przeworskiej, gdzie pasy norycko-panońskie, które w swojej ,,ojczyźnie” były charakterystyczną częścią ubioru kobiecego, były noszone przez mężczyzn i znajdowane są najczęściej w dość bogato wyposażonych grobach męskich.
Na terenach objętych przez halsztacki krąg kulturowy metalowe części pasa pochodzą zarówno z grobów kobiecych jak i męskich. Klamry z rozdwojonym końcem (takie jak klamra z Trzebnika) na cmentarzysku w Hallstatt znajdowano w grobach wojowników i w grobach bez broni - kobiecych. Bogate metalowe okucia również znajdowano w grobach obu płci. Pas z metalowymi częściami był więc częścią stroju ,,dostępną” i dla kobiet i dla mężczyzn, ale w niektórych grobach męskich wystąpiły po dwa egzemplarze. Podobna sytuacja mogła zaistnieć w kulturze łużyckiej, ale - jak już wspomniano - za mało jest danych antropologicznych i archeologicznych.
Na przedstawieniach z situl pasy posiadają przede wszystkim mężczyźni - pięściarze, oracze, wojownicy. Jest jednak kilka postaci kobiecych, które również noszą pasy (np. z situli z Providence). A. Eibner uważa, ze pas w przypadku mężczyzn był wyznacznikiem wysokiego statusu społecznego. Na cmentarzysku w Hallstatt pasy występowały w grobach bogato wyposażonych, w których zapewne pochowano ludzi najbardziej liczących się w tamtejszej społeczności.
W kulturze łużyckiej pasy wystąpiły w grobach średnio wyposażonych zarówno w wyroby metalowe, jak i ceramikę (w zależności od grupy). Na przykład wyposażenie grobów z częściami pasa ze Świbia na tle innych zespołów z tego samego cmentarzyska prezentuje się bardzo ubogo. Podobnie grób nr 417 z Kietrza i nr 3 Gorszewic nie należą do grobów bogatych. Jedynie grób nr 75 z Cieszkowa wyróżnia się dość zasobnym wyposażeniem spośród innych zespołów z tego cmentarzyska. Dla kultury łużyckiej można próbować doszukiwać się zależności między statusem społecznym, a bogatym wyposażeniem grobu, ale obecność metalowych części pasa w grobie raczej nie jest wyznacznikiem wysokiego statusu społecznego.
Metalowe części pasa, jak widać, nie były popularne wśród ludności kultury łużyckiej w takim stopniu, jak w halsztackiej. Generalnie można stwierdzić, że w kulturze łużyckiej metalowe części pasa mogły być noszone przez kobiety i być może częściej przez mężczyzn.
1962b - Kultura łużycka na Górnym Śląsku; Wrocław-Warszawa-Kraków.
1970 - Cmentarzysko kultury łużyckiej w Ligocie Samborowej, pow. Strzelce opolskie; Opolski Rocznik Muzealny, t. 4, s. 137-196.
1973 - Cmentarzysko halsztackie w Kietrzu, pow. Głubczyce; Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.
1991 - Die Hallstatteinflusse auf den polnischen Gebieten in der Fruheisenzeit; Prace Archeologiczne, zeszyt 48, Warszawa-Kraków.
1992 - Wpływy halsztackie w Polsce; Ziemie polskie i ich powiązania z innymi terenami, Rzeszów, s. 23-30.
1994 - Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na cmentarzysku kultury łuzyckiej z okresu halsztackiego w Świbiu, woj. katowice, za 1991r.; Rocznik Muzeum Gliwickiegio, t. 7-8, s. 266-284.
Copyright © 2007 zespół Koczownicy.pl