Zestaw ozdób noszonych przez Połowczanki i Połowców został dobrze zrekonstruowany dzięki znanym wyobrażeniom na stelach antropomorficznych oraz analizie materiału, pochodzącego przede wszystkim ze stanowisk sepulkralnych. Bogactwo i różnorodność przedmiotów, wykorzystywanych lub pełniących rolę ozdób daje wyobrażenie o bogatym świecie kultury materialnej Połowców.

W zależności od pozycji społecznej, kobiety posiadały bogatszą lub uboższą kolekcję biżuterii, na którą składały się różnego typu kolczyki, bransolety, grzywny oraz naszyjniki, zawieszki, amuletnice, zapinki, różnego typu naszywki, paciorki i plakietki zdobiące kaftany i obuwie oraz „rogi” - typowy dla Połowczanek element stroju głowy.

„Rogi” - w Europie średniowiecznej ozdoba występująca jedynie w środowisku Połowców, znana z wielu przedstawień na posągach, ukazywana była w formie skręconych wałeczków, okalających twarz kobiety. „Rogi” przymocowywano na różne sposoby do czapeczki, co doskonale ilustrują stele. Niekiedy kobiety nosiły dwie pary „rogów”.

Do ozdób głowy zaliczyć należy kolczyki, łańcuszki oraz różne zawieszki, powiązane z nakryciem głowy. Kolczyki przedstawiane były na posągach w formie masywnych pierścieni. Niekiedy miały pogrubioną dolną część. Był to prawdopodobnie schematycznie przedstawiony pacior. Kolczyki z dwustożkowatym zgrubieniem tuż przy uchu zapewne miały odwzorowywać kolczyki typu połowieckiego. Na stelach kolczyki przedstawiono także w formie owalnych blaszek z paciorkami, mocowanych dodatkowo skręconym sznurem lub łańcuszkiem do wstążki na skroniach. Bywały także przedstawione jako masywne otwarte pierścienie z szyszkowatą zawieszką.

Przybranie głowy i „rogi”	Rogi podkreślały owal twarzy - detal

Na jednej ze stel wyrzeźbiono okrągłe blaszki, umocowane na wstążkach do przepaski skroniowej, „zwisające” aż na policzki. Być może artysta kamieniarz w ten sposób uwiecznił kołty.

Pozostałościami „rogów” w grobach były lekko wygięte blaszki lub pierścienie, wykonane z brązu, srebra, rzadziej ze złota, często pozłacane. Niekiedy pierścienie bogato inkrustowano i tordowano. Śladami konstrukcji podtrzymujących były wałeczki z wojłoku, często obszyte brokatem, lub lekko wygięte wałeczki wykonywane z drewna albo drutu, obciągnięte materiałem, na które nanizywano ozdoby. Blaszki lub pierścienie z kolei łączono półszlachetnymi kamieniami (turkus, lazuryt, karneol, koral). Czasem konstrukcje były bardziej złożone (w typie „rybiej łuski”). Możliwe, że jako „naturalną konstrukcję rogów” wykorzystywano też kły dzików. Ozdoba obok upiększającej pełniła też funkcję magiczną, związaną z bardzo starym i szeroko rozpowszechnionym wśród koczowników kultem barana, symbolem żeńskiego bóstwa płodności, urodzaju i pomyślności. Na podstawie analiz antropologicznych szczątków kostnych ustalono, że „rogi” nosiły kobiety w wieku od 25 do 35 lat.

Kolczyki typu połowieckiego    (Jasinowataja, rejon starobieszewski,    obwód doniecki)

Jednym z wyznaczników żeńskich grobów połowieckich są kolczyki, w literaturze rosyjskiej określane jako: kolczyki w kształcie znaku zapytania - „серьги в виде знака вопроса”. Na posągach przedstawiano je jako otwarte pierścienie z szyszkowatym zakończeniem. Wykonywano je z brązu, srebra, złota. Niekiedy na koniec pręcika nanizywano paciorki z turkusów lub perły.

Analogiami masywnych pierścieni z posągów były w pochówkach tzw. „височныe кольцa”. Połowieckie „височные кольца” jedni badacze utożsamiają z gładkimi masywnymi pierścieniami, inni stosują ten termin dla kolczyków typu połowieckiego.

Kolczyki typu połowieckiego to pierścienie, których zdobienie tworzyły dwie półkule lub dwa ścięte stożki, zlutowane ze sobą i zdobione granulacją. Elementy te upiększano osadzonymi w gniazdach półszlachetnymi, owalnie oszlifowanymi kamieniami lub „kolcami”-stożkami, zdobionymi filigranem i granulacją. Występują niezwykle rzadko w grobach kobiet o wysokiej pozycji społecznej.

Zdecydowaną większość znalezisk grobowych tej kategorii stanowiły kolczyki w formie masywnych pierścieni. Wytwarzano je ze srebra lub złota, zazwyczaj z drutu w przekroju okrągłego, zakręconego na 1,5 obrotu, rzadziej z taśmy lub z brązowej rurki. Niekiedy do dolnej części koła przymocowywano prostokątne zawieszki lub nanizywano na nie kółeczka-paciorki. Nietypową ozdobą uszu bywały kolczyki z brzozowej kory, obszyte np.: aplikacją z pereł.

Na związki z dworami książąt ruskich wskazywały znajdowane w pochówkach Połowczanek wytwory ruskich jubilerów - kołty.

Należy nadmienić, że w pochówkach kobiecych obok głowy zmarłej często odkrywano także inne drobne ozdoby, które mogły być nanizywane na kolczyki, przyszywane lub mocowane np. do wstążek, czapeczki, lub chusty. Były to różnego rodzaju guzy, blaszki, paciorki i dzwoneczki.

Dwie grzywny tordowane i naszyjnik z romboidalnymi paciorkami

Na posągach przedstawiano kobiety, których szyje ozdobione były naszyjnikami z zawieszkami. Zawieszki miały różne kształty, najczęściej: kwadratowe, trapezowate, w formie wydłużonych rombów. Ozdobami były też zawieszone na rzemieniu lub wstążce trójkątne, kwadratowe, rombowate i okrągłe wisiorki lub pudełka na amulety.

Najpopularniejszą ozdobą szyi były grzywny - gładkie lub tordowane, noszone pojedynczo, po dwie lub trzy. Na jednym z zachowanych posągów kobieta przystrojona była w dwie tordowane grzywny, naszyjnik z zawieszkami rombowatymi, miała także okrągły, zdobiony kreseczkami na obwodzie wisiorek, zawieszony na wstążce (tarcza słoneczna?). Często na stelach daje się zauważyć wyłącznie grzywny.

Wizerunki kobiet ozdobione były różnymi kombinacjami naszyjników, złożonych z prostokątnych, trapezowatych i rombowatych paciorków-zawieszek. Paciorki bywały też okrągłe, trójkątne lub kwadratowe. Niekiedy z dużym prawdopodobieństwem można określić, iż naszyjnik składał się z nanizanych gałązek korala. Interesujące pod względem kształtu zawieszki-pudełka na amulety zaznaczono w formie kwadratu łączonego z rombem, jako dwa romby, czy w formie okrągłej blaszki, zdobionej zapewne koralikami.

Grzywny były dość często odkrywane w pochówkach. Wykonywano je z kwadratowych, prostokątnych lub okrągłych w przekroju drutów, z brązu, żelaza, srebra, rzadko ze złota. Często były posrebrzane i zdobione tordowaniem.

Pojedyncze zawieszki reprezentowane były np.: przez wisior bursztynowy, srebrną plakietkę, zawieszkę z korala, zawieszkę lazurytową, zawieszki-brzękadła oraz brązowe i srebrne pudełeczka na amulety.

Powszechnie występującymi ozdobami w grobach kobiet były kolie paciorków i zawieszek, wykonanych z półszlachetnych kamieni: agatu, karneolu, ulubionego przez Połowczanki lazurytu, a także z bursztynu czy gałązek korala. Kolie składały się też z paciorków szklanych lub metalowych (np.: ołowiane paciorki pokryte brązową folią).

Specyficzną ozdobą szyi była tzw. tamaksa. Jedyny do tej pory znany i wymieniany w literaturze naszyjnik wykonano z wygiętego brązowego prętu, który obszyto skórą. W dolnej części obszycia przymocowano zawieszki w kształcie trapezu i płatków kwiatu, wyrzeźbionych z lazurytu, na przemian z gałązkami korala. Zapięcie tworzyły kokardki z masy perłowej, umocowane na krawędziach skórzanego obszycia. Tamaksę odkryto na stan. Kamienka podczas eksploracji bogatego podkurhanowego pochówku pary arystokratów połowieckich.

W wielu przypadkach trudno jest określić, czy na stelach antropomorficznych na nadgarstkach odwzorowywano bransolety czy lamówki rękawów. Bransolety należały do nielicznych znalezisk grobowych. Zazwyczaj wykonywano je z cienkiego srebrnego drucika lub ze szkła.

Rzadko w pochówkach kobiecych występowały pierścienie: brązowe, srebrne i złote, niekiedy ze szklanymi oczkami. Oczko jednego z odkrytych pierścieni zdobione było wzorem reliefowym - prawdopodobnie tamgą rodową. Ten typ ozdób nie posiada odpowiedników na stelach antropomorficznych.

Do ozdób stroju zaliczyć można różnego typu blaszki, paciorki, plakietki i aplikacje, wykonywane z metalu lub szkła, a służące do zdobienia kaftanów wierzchnich. Fragmenty rękawów obszywano np.: srebrną nicią i paciorkami. Na kaftanach były naszywane haczyki do mocowania rękawów oraz aplikacje zdobione filigranem, reliefem i wstawkami szklanymi. Rzadziej spotykane były różnego typu metalowe naszywki i metalowe paciorki, zdobiące kaftan lub koszulę. Niekiedy natrafiano na broszki, brzękadła lub przymocowywane do odzieży amulety (kościane lub metalowe tarczki, soczewki z kryształu górskiego). Metalowe guzy: srebrne, brązowe lub maleńkie sprzączki służyły do ściągania troczków kaftana. Znacznie częściej odkrywano w grobach zdobione okucia pasa i detale obuwia.

Pas skórzany bywał zdobiony metalowymi okuciami, a zapinano go na metalową, zazwyczaj bogato zdobioną reliefem sprzączkę, wykonaną z żelaza lub miedzi. Czasem obszywano go paciorkami.

Paradne obuwie obszywaną blaszkami i paciorkami.

W odkrytych do tej pory pochówkach męskich zachowało się sporo fragmentów odzieży spodniej i wierzchniej oraz wszelkiego rodzaju ozdób głowy, szyi i odzieży, których przedstawienia znane były badaczom wcześniej z posągów. Analiza porównawcza detali z obydwu źródeł potwierdziła kunszt artystów kamieniarzy w odwzorowywaniu rzeczywistego wyglądu portretowanych ludzi.

Warkocze u wojownika - detal	Widoczne zdobienie obręczy hełmu oraz    masywny kolczyk o kształcie pierścienia

Dzięki wizerunkom na posągach można zrekonstruować sposób trefienia włosów u wojowników połowieckich. Długie włosy pleciono w warkocze - zazwyczaj trzy, które opuszczano luźno na plecy. Niekiedy spinano je w jeden warkocz przy pomocy ozdobnej klamry. Znane są przedstawienia wojowników z jednym warkoczem zaplecionym z tyłu lub z boku głowy, przerzuconym na plecy. Końce warkoczy umieszczano w pokrowczyku.

Znaleziska klamerek oraz pokrowczyków z kory brzozowej, leżących w okolicy ramion pochowanych mężczyzn świadczyły o tym, że przedmioty te służyły do upinania włosów (w pokrowcach czasem zachowywały się włosy). Wśród znalezisk grobowych na uwagę zasługuje oryginalna ozdoba, którą stanowiły przepaski z jedwabiu, okute srebrnymi blaszkami, inkrustowanymi szkłem i bursztynem, założone na głowę pochowanego arystokraty, prawdopodobnie chana Tigaka. Głowę innego zmarłego zdobił jedwabny frędzel z nanizanymi na końce sznurków kuleczkami. Zapewne przedmioty te związane były z trefieniem włosów w warkocze.

Złote zawieszki w kształcie kropli - elementy naszyjnika,   tordowana grzywna, dwie skręcone z drucików    bransolety, dwa pierścienie (Nowoiwanowka,   rejon ambrosiwski, obwód doniecki); kolczyk,   typu połowieckiego, blaszki - element „rogów”   (Filatowka,rejon krasnopieriekopski,   obwód symferopolski).

Do kategorii rzadko ukazywanych ozdób na męskich stelach antropomorficznych należały gładkie grzywny, noszone na szyi. Częściej przedstawiane były zawieszki, pojemniki na amulety, kolczyki w kształcie pierścienia oraz masywne bransolety, noszone na nadgarstkach.

Kolczyki należały do dość często występujących ozdób w pochówkach męskich. Były wykonywane najczęściej w formie pierścieni ze złota, srebra, brązu. Wojownicy nosili także „височные кольца” oraz kolczyki w kształcie znaku zapytania złote, srebrne i brązowe.

Połowcy nosili zawieszki w formie koluszek ze złota lub srebra. Jednego z pochowanych wojowników zaopatrzono w zawieszkę z bursztynu, interpretowaną jako amulet chroniący przed „złym okiem”. W innych pochówkach odkryto m.in.: amulet z rudy żelaza, oprawiony w złoto czy owinięty w srebrne druciki amulet zrobiony ze szkła. Znane jest znalezisko oryginalnego łańcucha z elektronu, który zdobił szyję połowieckiego arystokraty.

Rzadko znajdowano pierścienie - złote lub w formie zwiniętej srebrnej folii.

Kaftany obszywano metalowymi lub brokatowymi aplikacjami, niekiedy perłami. Kaftan zapinano używając do tego celu brązowych guzów, kościanych klamerek i sprzączek, często zdobionych reliefowym ornamentem. Stosowano także metalowe haczyki, brzękadła lub troki, które przeplatano np.: przez kościane klamerki.

Do ozdób naszywanych na odzież można zaliczyć rozmaite metalowe aplikacje, jak również metalowe i kościane guzy, paciorki szklane, kościane i srebrne. Często występowały naszywane na odzież dzwoneczki, wykonane z brązu, srebra, rzadziej złota.

Zdobienia paradnego kaftana (detale)	Zdobienia paradnego kaftana (detale)

Ponieważ wierzono, że w pasie przebywała dusza chroniąca człowieka od nieszczęść, nie wolno go było utracić, sprzedać ani darować. Po śmierci właściciela paradne i użytkowe pasy składano z nim do grobu.

Paradne pasy ze skóry okuwano metalowymi blaszkami, zdobionymi ulubionym ornamentem roślinnym lub zoomorficznym, przedstawiającym w dynamicznym ujęciu np.: ptactwo wodne czy drapieżniki. Do elementów ozdobnych pasa należały sprzączki. Wykonywano je z brązu, miedzi, żelaza, rzadziej srebra. Kolejnymi elementami były zdobiące pas i rzemienie okucia oraz pierścienie, służące do mocowania troków, wykonywane z żelaza, brązu, rzadziej srebra.

Na świetnie zachowanym, paradnym pasie, odkrytym w bogatym pochówku na stan. Olień-Kołodiez srebrna skuwka sprzączki zdobiona była wyobrażeniem dwóch dorosłych i dwóch młodych borsuków, bawiących się w falującej trawie. Na srebrnym okuciu końca pasa przedstawiono dorosłego borsuka zwróconego pyskiem do dwóch gryzących jego ogon młodych.

Nieco uboższy wariant zdobnictwa znaleziono w innych męskich pochówkach. Były to ołowiane paski obciągnięte folią z elektronu i przymocowane do rzemienia pasa lub srebrno-ołowiane nakładki z motywem palmetek. Odkryto także pochówki z paradnymi pasami, uszytymi z jedwabiu, okutymi srebrnymi i złotymi blaszkami.

Buty męskie często zdobiono, naszywając na cholewy szklane paciorki i blaszki: złote lub pozłacane brązowe.

Interesującym znaleziskiem była skórzana, nabijana miedzianymi blaszkami, maska nałożona na twarz zmarłego.

---

2004 - „Inwentarze grobowe a stele antropomorficzne u Połowców”, Katalog - tamże dalsze źródła. Praca magisterska nr 339, przechowywana w IAUJ.

2013 - Inwentarze grobowe a stele antropomorficzne u Połowców. Archaeologia Historica 38/2013/1. Hmotná kultura Českých Zemí 10. - 13. století v středoevropských souvislostech, (ed. Z.Mĕřínský et P.Kouřil), Brno, pp. 185-202.