Według wyobrażeń na żeńskich posągach kobiety połowieckie bardzo często zaopatrzone były w noże o różnej długości ostrza, umocowane w pochwach z prawej i lewej strony pasa przy pomocy rzemieni. Czasem noszono dwa noże. Znane są przedstawienia kobiet, uzbrojonych w kołczany, zawieszone z lewej lub z prawej strony pasa. Jeden z posągów ukazuje kobietę uzbrojoną w typowo męskie blachy napierśne, mocowane systemem rzemieni na klatce piersiowej, z przytroczoną do lewego boku szablą.

Znaleziska noży żelaznych w grobach kobiecych wskazują na ich szerokie zastosowanie w życiu codziennym, w którym spełniały zapewne rolę użytkową i militarną. Noże odkrywano złożone zarówno przy lewej jak i prawej ręce. W pochówkach zdarzały się także dwa noże, pozostawione przy prawej ręce, pod lewym ramieniem lub przy stopach zmarłej.

Typowo militarny charakter miały odkryte: żelazna szabla, położona przy prawym biodrze zmarłej, żelazny kindżał, położony z lewej strony czaszki zmarłej, żelazny masywny topór odkryty w pochówku kobiecym oraz elementy mocowania kołczanu. Znaleziska te potwierdzają pełne podziwu relacje średniowiecznych podróżników europejskich, mówiące o używaniu broni przez połowieckie kobiety, które energią i sprawnością fizyczną dorównywały mężczyznom.

Wśród inwentarza pogrzebowego wojowniczki znaleziono zbroję skórzaną, łączoną miedzianymi kabłączkami. Trudno określić jak wyglądała paradna srebrna zbroja, także pochodząca z pochówku kobiety. Niestety autorzy badań nie zamieścili dokładniejszego opisu tego niezwykłego daru grobowego.

Wojownicy połowieccy według wyobrażeń, przedstawionych na stelach, uzbrojeni byli w noże bojowe i szable. Posługiwali się powszechną wśród koczowników bronią neurobalistyczną - łukami. Ochronę ciała stanowiły blachy napierśne, rzadko pancerze. Przed urazami mechanicznymi głowę zabezpieczano nosząc hełmy różnego typu.

Na posągach nie ma przedstawień siatki kolczej, choć była znana i użytkowana przez Połowców, o czym świadczą dość liczne wśród inwentarzy grobowych znaleziska tego rodzaju uzbrojenia. Prawdopodobnie noszono ją pod kaftanem, stąd na stelach jedynym ukazywanym elementem ochrony korpusu ciała były blachy napierśne podtrzymywane systemem rzemieni.

Odwzorowania gładkich, owalnych blach napierśnych, łączonych systemem rzemieni występują bardzo często na posągach kamiennych. Blachy bywały zdobione na obwodzie kreseczkami. Rzemienie blach wytłaczano lub okuwano blaszkami.

Hełm obręczowy

Zupełnym ewenementem jawi się na tym tle jedyne znane przedstawienie wojownika w pancerzu. Na posągu widać było napierśnik, nałożony na kaftan, dwie płaskie blachy, umocowane po bokach i naplecznik (pancerz był podobny do kirysu). Okucia chroniły również ramiona i przedramiona mężczyzny. Dobrze widoczne były sprzączki zaciągające, mocujące rzemieniami blachy, chroniące plecy i napierśnik. Pasy metalu tworzyły zabezpieczenia bioder. Trudno określić czy pancerz ten był metalowy, czy łączył elementy skórzane z metalowymi okuciami. Na tym posągu odwzorowano także odmienny wariant hełmu - szyszak z folgami, z widocznym zdobieniem szczytu hełmu.

Na stelach najczęściej przedstawiano hełmy obręczowe z pojedynczym otokiem lub hełmy typu ruskiego. W niektórych przypadkach trudno dziś określić, czy nakryciem głowy był hełm, czy czapka. Znane są wizerunki wojowników: w hełmie z rodzajem przyłbicy oraz w szyszaku.

Przy pasie noszono umocowane na trokach kołczany ze strzałami i łuki w łubiach. Niekiedy w kołczanach widoczne są grociki strzał z wyraźnie wyrzeźbionymi liśćmi (rombowate lub dwurogie). Najczęściej łuki obok szabli troczono po lewej stronie, co widać na wielu posągach. Zdarzały się stele ukazujące wojowników z łukiem, łubiami albo kołczanem z lewej lub z prawej strony pasa.

Kolczuga - znalezisko luźne, okolice Kałki,   obwód doniecki.

Wyłącznie po lewej stronie mocowano szable. Po prawej, rzadziej po lewej stronie pasa noszono noże lub kindżały.

Pochówki męskie zawierały o wiele bogatszy inwentarz militariów - obok ukazanych na stelach, występowały jeszcze inne rodzaje: broń drzewcowa (kopia, dziryt, oszczep), obuchowa (topór, buława) i ochronna (tarcza).

Żelazne kolczugi stanowiły częste wyposażenie pochówków; kładziono je w jamach grobowych np.: przy lewej nodze, u stóp, po prawej stronie, zwinięte i położone obok ciała, na piersi, z lewej strony u wezgłowia zmarłego, niekiedy rozścielone pod wojownikiem. Zdarzały się złożone przy zmarłym dwie kolczugi. Kolczugi złocono, niektóre miały osłony rękawów wykonane z brązu.

Blachy napierśne (detal)

Blachy napierśne, tak licznie odwzorowane na posągach, wśród inwentarzy grobowych występowały sporadycznie. W archiwum muzeum w Taganrogu (obwód rostowski) zachowały się notatki, odnoszące się do badań archeologicznych z roku 1902, w których jest mowa o odkryciu podkurhanowego pochówku, w którym znaleziono in situ dwie okrągłe brązowe blachy, obszyte skórą i obciągnięte cienką srebrną folią. Owe blachy leżały na piersi zmarłego wraz z zachowanymi fragmentami rzemieni. W rejonie Górnej Inguszetii podczas badań kompleksów cmentarzysk datowanych na XIII-XIV w., znaleziono znaczną ilość brązowych blach napierśnych, odkrywanych po jednej, dwóch lub trzech w pochówku. Blachy miały różną średnicę. Mocowano je systemem rzemieni na klatce piersiowej. Autor badań, E.I Narożnyj zaznaczył, że te rejony nigdy nie były zasiedlone przez koczowników, a blachy przejęła bezpośrednio od Połowców miejscowa wielokulturowa populacja nie wcześniej niż w II połowie XIII w. Blachy występowały na tym terytorium także w okresie dominacji Złotej Ordy. Do dnia dzisiejszego opinie badaczy są podzielone co do tego elementu uzbrojenia ochronnego, począwszy od ich wymiarów, surowca, z którego je wykonywano, rzeczywistej funkcji, a skończywszy na twórcach ich pierwowzorów. Można przyjąć, że nie składano ich do grobu z powodów kultowych (np.: funkcjonowanie tabu, zabraniającego dołączanie blach do inwentarza pogrzebowego) lub prawa zwyczajowego (np.: przekazywanie blach któremuś z członków rodu). Istnieją przesłanki, które świadczą o tym, że puste kołczany i sajdaki bez łuku umieszczano obok ludzi, którzy zginęli od ciosu zadanego w głowę. Być może brak blach w pochówkach związany był z przyczyną zgonu ich właścicieli.

Rzemienie blach napierśnych mocowane    na plecach przy pomocy owalnej     sprzączki (detal)

Znalezisko szczątków pancerza w formie naszywanych żelaznych płytek na skórzany kaftan, spoczywających na klatce piersiowej wojownika czy fragmenty skórzanych pasów od rzemiennej zbroi potwierdzają funkcjonowanie tego typu uzbrojenia wśród Połowców.

Wśród hełmów zachowanych w inwentarzach grobowych znalazły się m.in.: stosunkowo często występujące hełmy typu ruskiego, dobrze zachowany hełm żelazny stożkowaty, z wyściółką ze skóry i wojłoku, hełm z przyłbicą, szyszaki i ich elementy (szysze kościane lub metalowe), ułożone z lewej lub prawej strony zmarłego. Niekiedy do hełmów mocowano siatkę kolczą, chroniącą policzki i kark.

Kołczany wykonywano z drewna lub kory brzozowej. Mocowano je do troków kościanymi pętlami, pierścieniami lub hakami. Składano je z prawej, rzadko z lewej strony zmarłego, czasem na pokrywie kłody. Ze stan. Zamożnoje pochodził paradny kołczan, obciągnięty skórą i zdobiony masą bursztynową. Kołczany zdobiono także metalowymi nakładkami, malowano, wycinano w drewnie ornamenty z motywem kreseczek, kropek, wycinków koła, wici roślinnej, wzorów geometrycznych, stylizowanych rogów jelenia.

Łuki, a często kościane okładziny wideł i łęczyska, bogato zdobione motywem skośnych kreseczek lub wzorami geometrycznymi, układano z lewej strony zmarłego lub na jego piersi, rzadziej z prawej strony. Łuk w paradnych łubiach, zdobionych masą bursztynową znaleziono w grobie arystokraty ze stan. Zamożnoje. Znane jest znalezisko łęczyska z wyrzeźbionym arabskim naspisem oraz pierścień żelazny, chroniący palec łucznika, leżący z lewej strony zmarłego.

Grocik trzonkowy wiosłowaty - znalezisko luźne, obwód doniecki.

Liczne były znaleziska grocików z liśćmi różnego typu (z trzonkiem, o kształcie rombowatym, dwupiórowym, lirowatym, wiosłowatym) oraz z zachowanymi drewnianymi drzewcami strzał z nacięciami na cięciwę. Drzewce malowano na czerwono, owijano złotą folią. Grociki odlewano z metalu lub wykonywano je z kości.

Szabla i łuk w łubiach	Kołczan ze strzałami i sakiewka

Nad głowami wojowników odkryto groty kopii z tulejami, wykonane z żelaza. Groty oszczepów i dzirytów leżały z prawej lub lewej strony, czasem obok głowy zmarłych.

Szable występowały bardzo często, układano je z lewej strony zmarłego. Rzadziej szable pozostawiono po prawicy wojowników. Na stelach występują wyłącznie jako przytroczone z lewej strony. Prawdopodobnie ułożenie tej broni w jamie grobowej z przeciwnej strony ciała niż za życia, związane było z wierzeniami turskimi, iż zaświaty są zwierciadlanym odwróceniem ziemskiej rzeczywistości. M.in.: tak ułożono paradną szablę w grobie arystokraty ze stan. Zamożnoje. W wielu przypadkach zachowały się drewniane, okuwane pochwy szabli, wykonywane z drewna lipowego i bogato zdobione blaszkami. Rzadkim znaleziskiem był miecz obosieczny, położony z lewej strony zmarłego.

Szabla XII - XIII w. - znalezisko luźne, obwód doniecki.

Noże żelazne, często zachowane w pochwach należały do bardzo licznej kategorii zabytków, odkrywanych w pochówkach połowieckich. Kładziono je z prawej, z lewej strony, u stóp lub na udach zmarłego. Paradne pochwy zdobiono inkrustowaną blachą z brązu. Do kategorii przedmiotów bardziej użytkowych niż militariów zaliczyć można: noż paradny ze złoconą rękojeścią, w zdobionej pochwie, który znajdował się po lewej stronie zmarłego arystokraty, nożyk do strzał z pozłacanymi okuciami oraz dwa egzemplarze noży miniaturowych o nieznanej funkcji. Noże bojowe także pełniły funkcję broni siecznej w walce. Kindżały z niekiedy zachowaną pochwą nie miały stałego miejsca troczenia, znajdowano je z prawej strony zmarłego, u stóp, obok głowy. Przymocowywane były także na plecach, bądź też z lewej strony.

Broń obuchową reprezentowały znaleziska: paradnego topora, inkrustowanego złotem i zdobionego motywami geometrycznymi oraz zoomorficznymi (biegnących jeleni i łosi) oraz żelaznej buławy, osadzonej na długiej rękojeści, położonej na wieku grobowca.

Paradna tarcza drewniana, obciągnięta skórą oraz okuta srebrnymi blaszkami z umbem z masy bursztynowej, leżała po prawicy zmarłego chana na stan. Zamożnoje.

---

2004 - „Inwentarze grobowe a stele antropomorficzne u Połowców”, Katalog - tamże dalsze źródła. Praca magisterska nr 339, przechowywana w IAUJ.